در اثر كاهش 170 سانتیمتر سطح آب دریای خزر از سال 1374 تاكنون، عقب‌نشینی قابل‌ملاحظه دریا و افزایش عرصه ساحلی در سواحل شمالی كشور رخ داده است.
مدیر مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر از كاهش 38 سانتیمتری سطح آب دریای خزر در سه سال گذشته خبر داد و گفت: در اثر كاهش 170 سانتیمتر سطح آب دریای خزر از سال 1374 تاكنون، عقب‌نشینی قابل‌ملاحظه دریا و افزایش عرصه ساحلی در سواحل شمالی كشور رخ داده است.
«سیده معصومه بنی‌هاشمی» در گفت‌وگوی با خبرنگار اقتصادی ایرنا افزود: نتایج مطالعات میدانی نشان می‌دهد تنها از سال 1393 تا 1400 با كاهش حدود 50 سانتیمتری سطح آب، حدود 10 تا 100 متر پس‌روی دریای خزر در سواحل مختلف به وقوع پیوسته است.
وی ادامه داد: بر مبنای مطالعات و اندازه‌گیری دقیق زمینی در ایستگاه‌های شاخص ساحلی دریای خزر، این مسئله موجب افزایش قابل‌توجه محدوده ساحل در طول بیش از 850 كیلومتر سواحل شمالی كشورمان شده است. انتظار می‌رود با شدت یافتن روند كاهشی آب، شاهد پس‌روی بیشتر دریا و خارج شدن بخش‌های بیشتری از بستر دریا در آینده باشیم.
مدیر مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: این مسئله در وهله اول، اهمیت موضوع حفاظت از حریم و بستر دریا و در مرحله بعد برنامه‌ریزی برای مدیریت پیامدهای ناشی از كاهش سطح آب را ایجاب می‌كند.
بنی‌هاشمی از اهم تاثیرهای كاهش یافتن سطح آب در مناطق ساحلی، به ایجاد چالش در زیرساخت‌ها و كاربری‌های اقتصادی، اجتماعی و فعالیت بنادر و دریانوردی، خشك‌شدن ذخایر آبی وابسته به دریای خزر (تالاب‌ها، خلیج‌ها)، افزایش عرصه ساحل و دخل و تصرف انسانی به حریم دریا و اثرات منفی بر آبخوان‌های ساحلی اشاره كرد و بیان داشت: لازم است ابعاد مختلف تاثیرات موردتوجه قرار گرفتن و راهكارهای بهینه برای مدیریت چالش‌های احتمالی اندیشیده شود.
وی ادامه داد: هرگونه اقدام و بهره‌برداری از بستر و محدوده خارج‌شده از دریا در اثر كاهش سطح آب ضمن ممنوعیت قانونی، موجب اختلال در نظم طبیعی اكوسیستم مناطق ساحلی و محیط‌زیست پیرامون می‌شود؛ همچنین این مناطق را نسبت به طوفان‌های دریایی، رخدادهای حدی و سیلاب‌های رودخانه‌ای با مخاطرات آب‌گرفتگی مواجه می‌كند.
تاثیر خشكسالی بر وضعیت دریای خزر
مدیر مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: بیلان آبی دریای خزر و نوسان‌های سطح آب آن در زمان‌های مختلف حاصل و تابع مجموعه‌ای از عوامل متعدد و متنوع است كه حوضه آبریز این دریا و ورودی و خروجی آب را تحت تاثیر قرار می‌دهد و از مهمترین آنها عوامل اقلیمی است.
بنی‌هاشمی ادامه داد: مؤلفه‌های اقلیمی با تاثیر وسیع و مستقیم بر مؤلفه‌های بیلان و مقادیر ورودی و خروجی آب، مهمترین نقش را در تغییرات سطح آب خزر دارا بوده، البته در دوره‌هایی فعالیت‌های انسانی و مدیریت منابع ورودی آب مانند رودخانه نیز نقش تاثیرگذاری داشته‌اند.
وی افزود: در شرایط فعلی، تعمیم وضعیت خشكسالی یا میزان نزولات جوی در كشور به شرایط فعلی و آینده دریای خزر با حوضه آبریزی به وسعت 5.3 میلیون كیلومترمربع كه تنها حدود 5 درصد آن در ایران قرار دارد، واقع‌بینانه نیست و باید قضاوت ما در خصوص وضعیت نزولات جوی و عوامل اقلیمی ناظر به شرایط كل محدوده حوضه آبریز خزر باشد. البته وضعیت بارش سال‌های اخیر در كل محدوده حوضه خزر كه در 9 كشور منطقه گسترده است با افت‌وخیزهایی، روند كاهشی را نشان می‌دهد.
مدیر مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: بر اساس تحقیقات علمی و رصد روند كنونی تغییر مؤلفه‌های اقلیمی مؤثر بر بیلان آبی دریای خزر، كاهش قابل‌توجه تراز آب خزر تا سال 2100 میلادی تحت تاثیر شرایط اقلیمی حاكم بر منطقه پیش‌بینی شده است. بر اثر این كاهش تراز، انتظار می‌رود از وسعت دریای خزر كاسته شود و این موضوع در صورت تحقق بر سواحل ایران به‌خصوص جنوب شرقی خزر تاثیر قابل‌ملاحظه‌ای خواهد گذاشت.
بنی‌هاشمی ادامه داد: لازم است مطالعات جامعی برای ارزیابی اثرات كاهش سطح آب بر مناطق ساحلی، محدوده حریم و مستحدثات و كاربری‌ها و بهره‌برداری‌های حال و آینده انجام شود تا بتواند راهكارها و آمادگی لازم را برای تدوین برنامه‌های مدیریتی و اقدام‌های اجرایی فراهم كند. در این باره حمایت از پژوهش‌های كاربردی و مراكز تحقیقاتی و تخصصی با هدف ایجاد ظرفیت‌های علمی و پژوهشی، می‌تواند در برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت شرایط آتی موثر باشد.
كاهش 38 سانتیمتری سطح آب دریای خزر در سه سال گذشته
وی افزود: ارزیابی تغییرات سطح آب دریای خزر به‌ویژه در سه سال اخیر، با تایید روند كاهشی سطح آب، حاكی از شدت یافتن میزان افت سطح آب دریا است. این كاهش نیز با افزایش دما و به‌تبع آن افزایش میزان تبخیر و در بازه‌هایی با كاهش میزان بارش و حجم آب رودخانه‌های مهم همراه بوده و درمجموع، تاثیر این عوامل منجر به كاهش بیش از 38 سانتیمتری سطح آب خزر از سال 1397 تاكنون شده كه به طور متوسط 13 سانتیمتر در سال بوده است.
مدیر مركز ملی مطالعات و تغییرات دریای خزر گفت: بررسی رفتار نوسانی آب دریای خزر به‌ویژه در سال‌های اخیر و پیش‌بینی‌های كوتاه‌مدت و بلندمدت، نشان از شدت یافتن روند كاهش سطح آب این دریا دارد.
افزایش دما چه تاثیری بر روی كاهش تراز آب دریای خزر داشته است؟
بنی‌هاشمی ادامه داد: دما یكی از عوامل مهم اقلیمی است كه تاثیر مستقیمی بر میزان تبخیر و هدررفت آب از سطح دریا دارد. تبخیر از سطح دریا، مهمترین و اصلی‌ترین مؤلفه خروجی اثرگذار بر بیلان آبی دریای خزر است. افزایش میزان دمای هوا و تاثیر آن بر مقدار تبخیر از سطح دریا به طور موثری بر كاهش سطح آب دریا تاثیرگذار است.
وی افزود: پیش‌بینی رفتار نوسانی خزر نیز به استناد پیش‌یابی و رویكرد تغییر مؤلفه‌های اقلیمی منطقه با تایید افزایش دما و افزایش میزان تبخیر متاثر از آن، ادامه روند كاهشی سطح آب دریای خزر را تایید می‌كند. همچنان كه در اثر افزایش دما، افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها مشاهده و پیش‌بینی می‌شود، در رویه‌ای معكوس در حوضه‌های بسته‌ای مانند خزر انتظار كاهش سطح آب ناشی از افزایش تبخیر مورد انتظار است. اگرچه تغییرات نزولات جوی و یا افزایش بارش می‌تواند دراین‌بین تاثیرگذار باشد، اما افزایش دما در مقایسه با میزان نزولات جوی و آبدهی رودخانه‌ای نقشی موثرتر و غالبی دارد.
اقدام‌ات با كشورهای همسایه برای مدیریت سطح آب دریای خزر
مدیر مركز ملی مطالعات و تحقیقات دریای خزر گفت: در مقوله همكاری كشورها، با توجه به سابقه افزایش سطح آب دریا در دهه‌های 60 و 70 شمسی به میزان 5/2 متر و تبعات این مسئله بر كشورهای ساحلی خزر و از سویی دیگر اهمیت مطالعه و نظارت بر شرایط آب‌وهواشناسی دریای خزر كه به علت دامنه فعالیت جهانی و فرامرزی فرایندهای جوی و هیدرولوژیكی مستلزم ایجاد و توسعه همكاری‌های كشورهای ساحلی این دریا است، از سال 1374 همكاری‌هایی بین 5 كشور ساحلی دریای خزر شامل ایران، جمهوری آذربایجان، روسیه، قزاقستان و تركمنستان در قالب كمیته‌ای با عنوان «كمیته هماهنگی آب‌شناسی - هواشناسی دریای خزر» (CASPCOM) آغاز و پس از 20 سال پیگیری و نشست سالانه، درنهایت در سال 1394 به شكل قانون به تصویب مجالس كشورهای عضو رسید.
وی افزود: اهداف و اقدام‌های این كمیته، ایجاد و توسعه یك سیستم منطقه‌ای برای به دست آوردن و تبادل اطلاعات در مورد وضعیت دریای خزر، هماهنگی فعالیت‌های سازمان‌های ملی آب‌شناسی و هواشناسی كشورهای حوضه دریای خزر جهت اجرای برنامه‌های یكپارچه مطالعات و دیدبانی منطقه‌ای و اقدام‌های مشترك در زمینه آموزش، تحقیقات، برگزاری كنفرانس‌ها و كارگاه‌های آموزشی و تبادل یافته‌های علمی و آگاهی‌رسانی در خصوص نتایج آخرین پژوهش‌ها و تحقیقات مرتبط با وضعیت منابع آبی دریا و پیش‌بینی آن بوده است.
این مقام مسوول گفت: با توجه به نتایج تحقیقات علمی در خصوص كاهش سطح آب دریای خزر، به استناد مدل‌های پیش‌بینی افزایش غلظت گازهای گلخانه‌ای و تاثیر آن بر گرمایش زمین و احتمال كاهش پهنه آبی دریای خزر به میزان 23 تا 34 درصد تا پایان قرن 21 میلادی، ضرورت دارد برای درك بهتری از روند تاثیر تغییر اقلیم بر بیلان آبی خزر، اقدام‌های هماهنگی در كشورهای حوضه دریای خزر برای مطالعه و مدیریت یكپارچه حوضه آبریز این دریا جهت تدابیر، برنامه‌ریزی و تمهیدات لازم برای مواجهه با شرایط محتمل آتی انجام شود.
وی ادامه داد: در خصوص اقدام‌های عملیاتی در زمینه مدیریت سطح آب دریا با وجود سابقه انجام چنین تجاربی در گذشته و در قالب كشور یكپارچه شوروی، تاكنون برنامه عملیاتی مشتركی با همكاری پنج كشور ساحلی این دریا تدوین نشده و مورد اقدام قرار نگرفته است.
