كشور بین دو مرز تنش آبی و بحران آبی

به گزارش رادیو پیام از ایرنا - خشكسالی، كم بارشی و به دنبال آن كم آبی امروزه مشكل كشورهای زیادی از جمله ایران است، به ویژه ایران كه بر روی كمربند خشك نیز واقع شده و این یعنی از زمان های دور خودبخود مدام با كم آبی دست و پنجه نرم می كرده كه ایجاد قنات و تقسیم مهندسی آب در زاینده رود از شاهكارهای شیخ بهایی؛ گواه این ادعاست، در واقع مردم پذیرفته بودند كه آب در كشور كم است پس باید با داشته های خود مدارا كنند تا با مشكل مواجه نشوند.

اما چند سالی است همگام با توسعه صنعتی و كشاورزی به نظر می رسد از داشته ها و منابع آبی موجود افسارگسیخته استفاده شده كه نتیجه آن وارد شدن به شرایط تنش آبی و قرار گرفتن در یك قدمی بحران آبی در كشور است، در واقع اینكه كشوری وارد تنش یا بحران آبی شده شاخصی است كه بر اساس میزان موجودی آب در هر متر مكعب به ازای هر نفر در سال سنجیده می شود، با توجه به این شاخص اگر كشوری بیشتر از 1700 متر مكعب به ازای هر نفر در سال آب داشته باشد آن كشور از نظر منابع آبی مشكلی ندارد و اگر از این میزان كمتر شود به مرور به تنش آبی و در نهایت بحران آبی می رسد كه الان كشور ما در مرز تنش آبی و یك قدمی بحران آبی قرار دارد. البته بخش هایی از كشور در مرحله بحران آبی قرار دارد اما در مجموع در كشور هنوز به آن مرحله نرسیده ایم.

مدیر مركز تحقیقات آب و فاضلاب در گفت و گو با خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: اكنون كشور در جایگاهی قرار گرفته كه به علت شرایط حدی و اقلیمی میانگین بارش ها از میانگین بلند مدت مشابه آن پایین تر آمده است.

عباس اكبرزاده افزود: در بهترین حالت باید انتظار داشت كه كشور به میانگین بلند مدت بارش ها باز گردد، در واقع طی صدها و هزاران سال میانگین بارش در كشور 250 میلیمتر در سال بوده كه اكنون به حدود 200 میلیمتر در سال كاهش یافته و همچنان نیز در حال كمتر شدن است، پیش بینی ها نشان می دهد كه بارش ها تا سال 2050 همچنان روبه كاهش خواهد بود. بنابراین شرایط به گونه ­ای نخواهد بود كه اگر مدت كوتاهی بارش داشته باشیم مردم گمان كنند كه وضعیت عادی شده است.

پیش بینی های برخی از مجامع بین المللی نشان می دهد كه ایران در سال 2050 به سرانه 500 متر مكعب آب به ازای هر نفر خواهد رسید كه فاجعه بار خواهد بود

وی اظهار داشت: مساله ای كه امروزه در زمینه میزان بارش ها وجود دارد موضوع تنش و بحران آبی است، بررسی ها و شرایط منابع آبی نشان می دهد كه اكنون تقریبا تمام كشور در مرز تنش آبی قرار گرفته است، واژه تنش آبی یك شاخص بسیار مهم بوده كه بر اساس آن وضعیت بحران و تنش آبی یك كشور ارزیابی و تحلیل می شود، در واقع مبنای این شاخص میزان آب موجود تجدیدپذیر بر اساس متر مكعب به ازای هر نفر در سال است. یعنی اگر كشوری بیشتر از 1700 متر مكعب به ازای هر نفر در سال آب داشته باشد این كشور از نظر منابع آبی وضعیتی عادی دارد.

وی در پاسخ به اینكه اكنون كشور ما در چه وضعیتی از منابع آبی قرار دارد گفت: ما در سال 1300 حدود 17 هزار متر مكعب آب به ازای هر نفر داشتیم یعنی جزو كشورهای بسیار پرآب بودیم البته باید توجه داشته باشیم كه آن سال تعداد جمعیت هم در كشور كم بود یعنی اگر همان 250 میلیمتر در سال بارندگی داشتیم را بر تعداد تقسیم می كردیم عدد بزرگی می شد، بعد از آن روند افزایش جمعیت و همگام با آن كاهش بارش ها را تجربه كردیم، به طوری كه با گذشت چند دهه كاهش بارش ها همراه با افزایش جمعیت، كشور وارد مرحله تنش آبی شده است. به طور مثال جمعیت در كشور در سال 1300 كمتر از 20 میلیون نفر و میزان آب در دسترس به ازای هر نفر در همین سال 4500 متر مكعب بوده است كه با مرز 1700 متر مكعب در سال فاصله زیادی داشته ایم. ­ اما این عدد حدفاصل سال های 1390 تا 1391 به 1700 متر مكعب در سال نزدیك شد و اگر این میزان از 1000 متر مكعب به ازای هر نفر در سال پایین تر رود از تنش آبی وارد بحران آبی خواهیم شد.

كشور از سال 1401 بین دو مرز تنش آبی و بحران آبی قرار گرفته است عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب افزود: در سال 1390 تا 1392 و به طور واضح در سال 1393 به مرز 1700 متر مكعب آب به ازای هر نفر در سال رسیدیم كه به معنای ورود به تنش آبی بود، در واقع تا این سال هنوز 1700 متر مكعب به ازای هر ایرانی سرانه آب تجدید شونده در دسترس بوده است، اما در حال حاضر و سال 1401 عدد فوق بین دو مرز تنش آبی و بحران آبی قرار گرفته است. البته این به آن معنا نیست كه تمام كشور اینگونه باشد، یعنی در حال حاضر مكان هایی از كشور وجود دارد كه در شرایط بهتر یا بدتری هستند و این آمار میانگین بوده بنابراین هنوز به لحاظ علمی بحران آبی وجود ندارد بلكه تنش آبی داریم. بنابراین با یك سری اقدامات می توانیم در آینده انتظار داشته باشیم كه وضعیت را بهبود داده و به مرز بحران وارد نشویم اما اگر همین روند مصرف و نحوه مدیریت را ادامه دهیم چندان امیدی وجود نخواهد داشت.


وی اظهار داشت: پیش بینی های برخی از مجامع بین المللی نشان می دهد كه ایران در سال 2050 به سرانه 500 متر مكعب آب به ازای هر نفر خواهد رسید كه فاجعه بار خواهد بود. اما با فناوری های نوین می توان مشكل فوق را مدیریت و حل كرد زیرا برای گذر از این مرحله استراتژی هایی وجود دارد كه در صورت اجرایی شدن آنها و استفاده از ایده های نوین و فناورانه می توان از بروز فاجعه پیشگیری كرد.

اكبرزاده در پاسخ به اینكه برای مقابله با بحران كم آبی كه در كمین ما نشسته چه باید كرد گفت: استراتژی هایی برای مقابله با بحران آبی وجود دارد، سوال این است كه چه كاری می توانیم انجام دهیم؟ وظیفه مردم و دولت چیست؟ تمام كارهایی كه می توانیم انجام دهیم در دو دسته اقدام تقسیم بندی می شود. اول اقداماتی كه می توان در حوزه مدیریت مصرف انجام داد و دوم اقداماتی كه در حوزه تولید قابل انجام است، یعنی در مرحله اول با كمك مردم مصرف آب در كشور مدیریت شود و در مرحله دوم مسئولانی كه وظیفه تولید آب را دارند باید با راهكارهای جدیدی كه الزاما روش های متعارف نیست تولید را افزایش دهند.

وی درباره روش های متعارف توضیح داد: روش های متعارف همان روش های معمول طبیعی است كه آب وارد رودخانه و سپس پشت سدها و بعد از آن از طریق شبكه آبرسانی به دست مردم می رسد، حال در اینجا سوالی پیش می آید مبنی بر اینكه آیا می گوییم روش های متعارف باید جمع شود؟ خیر باید همچنان ادامه یابد اما چون ورودی كاهش یافته است، خروجی نیز بالطبع كاهش خواهد یافت. بنابراین در این بخش نوآوری خاص با اثر بخشی بالا را نمی توان انجام داد.

از مهمترین مصادیق در حوزه مدیریت مصرف، رسانه ها هستند كه در راستای آگاهی رسانی و فرهنگ سازی در جهت مصرف بهینه می توانند نقش مهمی داشته باشد.مدیر مركز تحقیقات آب و فاضلاب ادامه داد: بخش بعدی استفاده از منابع نامتعارف آب است مانند نمك زدایی از آب های شور و لب شور، استفاده از پساب تصفیه شده، بازچرخانی آب مصرف شده (آب حاصل از سینك ظرفشویی، حمام و یا ماشین لباسشویی بجز آبی كه وارد سرویس های بهداشتی شود آب خاكستری است كه با بازچرخانی دوباره قابل مصرف است) البته منابع دیگری مانند آب های ژرف هم وجود دارد كه جزو آب های استراتژیك محسوب می شوند و استفاده از آن ها بایستی با رعایت ملاحظات خاصی صورت گیرد به ویژه آبهای فسیلی كه فقط در زمان های بحرانی از آنها استفاده می شود.

وی افزود: از مهمترین مصادیق در حوزه مدیریت مصرف، رسانه ها هستند كه در راستای آگاهی رسانی و فرهنگ سازی در جهت مصرف بهینه می توانند نقش مهمی داشته باشد. در برخی كشورها ضریب تاثیر استفاده از رسانه های اجتماعی برای مدیریت كم آبی بسیار بالا است كه شاید در ایران چندان به عنوان راهكار اساسی به آن فكر هم نمی شود. موضوع بعدی تدوین استانداردهای لازم در این حوزه است كه قطعا احتیاج به همكاری سایر وزارتخانه ها و سازمان ها دارد كه در چند سال اخیر اقدامات خوبی در این زمینه صورت گرفته است.

اكبرزاده اظهار داشت: مثال بسیار خوبی كه در این حوزه وجود دارد حجم فلاش تانك ها در سرویس های بهداشتی است، پیش از این مخازن فلاش تانك ها بسیار بزرگ بود و پیشنهاد می شد برای اینكه آب كمتری در آن جای گیرد و هدر نرود داخل مخازن آجر و یا بطری نوشابه استفاده شود. اما این كار چندان عملی نبود، در واقع اساسا این راهكار عملی نبود و می بایست راه درستی پیشنهاد می شد. به همین جهت تدوین استانداردها در این زمینه آغاز شد، بر این اساس استاندارد فلاش تانك ها اصلاح شد، قبلا مخازن فلاش تانك ها تا 15 لیتر آب را در خود جای می داد و در واقع با هر بار مصرف این میزان آب شرب به هدر می رفت اما در استانداردهای جدید ظرفیت مخازن به حدود 6 لیتر كاهش یافت، با این كار از هدر رفتن حجم زیادی از آب جلوگیری می شود. بنابراین می توان دید یك ایده و تفكر به ظاهر ساده چقدر می تواند در كاهش مصرف آب و كیفیت تجهیزات موثر باشد.

وی ادامه داد: مثال سوم در حوزه مدیریت مصرف، استفاده از ادوات كاهنده مصرف آب است كه به دُرافشان معروف هستند، در این فناوری هوا و آب به طوری با هم مخلوط می شوند كه همزمان با مصرف آب كمتر، احساس رضایت مصرف كنندگان هم كاهش نیابد. با این روش حدود 20 درصد مصرف آب كاهش خواهد یافت كه عدد بسیار بزرگی است. اما در ایران به علت كیفیت نامطلوب ادوات كاهنده، آن ها را از سرشیرها باز كرده و كنار می گذارند، به همین جهت به نظر می رسد كه ادوات كاهنده وسایل خوبی نیستند در حالی كه عملا در كاهش مصرف آب بسیار تاثیر گذارند.

عضو هیات علمی موسسه تحقیقات آب گفت: مثال چهارم بهینه سازی مصرف آب در كشاورزی است، عدد و رقمی كه بانك جهانی برای این بخش با هدف مقابله با بحران كم آبی در منطقه منا یعنی منطقه شمال آفریقا و خاورمیانه برآورد كرده حدود 40 درصد است، به عبارت دیگر اگر در كشاورزی از سیستم های نوین آبیاری استفاده شود می توان انتظار داشت تا 40 درصد در مصرف آب صرفه جویی كرد، البته منظور از 40 درصد از كل مصرف آب نیست بلكه میزان مصرف آب در بخش كشاورزی است كه آن هم در كشور بین وزارت نیرو و جهاد محل اختلاف نظر است. وزارت نیرو عدد 92 درصد مصرف آب در بخش كشاورزی را مطرح می كند اما وزارت جهاد كشاورزی این عدد را 70 درصد اعلام می كند، البته می دانیم كه 70 درصد مربوط به كشورهای جهان اول است؛ به هر حال هر مقدار آبی كه در كشاورزی مصرف می شود 40 درصد آن به این طریق می تواند كاهش یابد كه تاثیر بسیار بزرگی در مدیریت مصرف خواهد داشت.

وی تاكید كرد: البته رسیدن به این عدد كاملا عملی است، با توسعه سیستم های نوین آبیاری، گسترش كشت گلخانه ای و تغییر الگوی كشت می توان به این عدد دست یافت. مثلا وقتی هندوانه كه گیاهی آب بر است كاشته نشود و جای آن گیاهی كه آب كمتری مصرف می كند كاشته شود و با ارزش افزوده آن هندوانه خریداری و وارد كشور شود؛ این یعنی اینكه آب در كشاورزی به صورت بهینه مصرف شده است، یا استفاده از روش های نوین آبیاری كه آب را در معرض تبخیر قرار نمی دهد بلكه با لوله آب را به اندازه نیاز گیاه در كنار ریشه رها می كند كه مثال عملی دیگری برای رسیدن به آن 40 درصد كاهش آب خواهد بود.

وزارت نیرو عدد 92 درصد مصرف آب در بخش كشاورزی را مطرح می كند اما وزارت جهاد كشاورزی این عدد را 70 درصد اعلام می كند، البته می دانیم كه 70 درصد مربوط به كشورهای جهان اول است

اكبرزاده گفت: مساله بعدی در بخش مدیریت آب، توسعه و بهینه سازی روش های متعارف مانند تصفیه خانه ها است كه می توان از روش هایی استفاده كرد كه آب هدر رفت كمتری داشته باشد یا در روند انتقال تبخیر كمتر صورت گیرد. مثلا در دنیا سطح دریاچه ها را با گوی های مشكی می پوشانند تا آب تبخیر نشود. حتی در برخی مكان ها با استفاده از پانل ها روی دریاچه را سایه می كنند و علاوه بر جلوگیری از تبخیر آب از آن برق هم تولید می كنند، موارد فوق در حوزه بهینه سازی روش های متعارف است. البته در كشور به دلیل كاهش بارش ها روش های متعارف تاثیر بالایی نخواهند داشت، هر چند بسیار مهم هستند زیرا از همان میزانی هم كه وجود دارد باید مراقبت به عمل آورد.