تجارب زلزله‌های گذشته، درسی برای زلزله‌های آینده

تجارب زلزله‌های گذشته، درسی برای زلزله‌های آینده
پنجم دی ماه مصادف با واقعه زلزله بم در تقویم رسمی كشور روز ملی ایمنی در برابر زلزله و كاهش اثرات بلایای طبیعی نامگذاری شده روزی كه باید در آن با صدای بلند فریاد زد كه تنوره دیو، نتیجه بی تفاوتی افزایش بی رویه جمعیت و ساخت و سازهای شهری و گسترش آن تا حاشیه شهرها بدون برنامه‌ریزی مناسب و در نظر گرفتن استانداردهای ملی و جهانی است.

طبیعت مادر انسان است كه دائما در تلاش و تغییر بوده و با تحولات خود بستر رشد و تكامل فرزندانش را فراهم می كند؛ اما در این میان پدیده های طبیعی از ابتدای «مِهبانگ» یا «انفجار بزرگ» (Big Bang) در كرات و سیارات در همه كهكشان ها برای دهها میلیارد سال نوری ادامه داشته و دارد.

زمین در فاصله ای 150 میلیون كیلومتری از خورشید با سرعتی حدود هزار و 800 كیلومتر در ساعت به دور خود و حدود 106 هزار كیلومتر در ساعت بدور خورشید می گردد و انرژی گرمای خورشید كه فقط یك ثانیه آن می تواند یك میلیون سال برق مورد نیاز مردم امروز كره زمین را تامین كند همراه با انرژی گرمایی داخل زمین باعث بروز پدیده های طبیعی در آن می شود.

وقتی ابعاد و اندازه های بعضی از رویدادهای طبیعی از مقادیر مشخص قابل تحمل برای انسان و داشته ها و ساخته های او تجاوز كند، انسان از آنها به عنوان بلایای طبیعی تعبیر می كند كه این رویدادها دارای ظرفیت خسارات و تلفاتند كه برای كاهش آنها شناخت و تحلیل این رویدادها برای برنامه های مدیریت ریسك، اضطراری و بحران امری ضروری و اجتناب ناپذیر است.

پیشینه وقوع حوادث و بلایای طبیعی در جهان به درازی تاریخ بشر است. هیچ جایی از دنیا مصون از این حوادث نبوده و نیست و همه جوامع در برابر عوارض بلایای طبیعی، حوادث ناشی از استفاده از فناوری و خطرات ایجاد شده از سوی انسان آسیب پذیر هستند كه در این میان بلایای طبیعی منحصر به زلزله نبوده و مواردی چون سیل، آتش سوزی، تغییرات اقلیمی، طوفان، آتش سوزی وسیع، خشكسالی و نظایر آن را نیز شامل می شود.

ایران در كمربند جهانی زلزله قرار دارد و به همین سبب زلزله وجه غالب و اصلی بلایایی است كه هر چند یكبار نقطه ای از كشور را در معرض آسیب و بحران قرار می دهد.

همچنین وجود نقاط جمعیتی متراكم به ویژه در پایتخت، ایران را به كشوری آسیب پذیر در برابر زلزله تبدیل كرده به طوری كه هر ساله شاهد وقوع فاجعه ای در گوشه ای از این سرزمین پهناور از جمله شهرهای سلماس، بندرعباس، بوئین زهرا، طبس، رودبار و منجیل، لار، زلزله مصیب بار بم، ورزقان، سرپل ذهاب و زلزله های پیاپی استانهای جنوبی، جنوب شرقی و شمالغرب كشور هستیم.

بعد از زلزله، سیل را می توان یكی از حوادث بحران زا در كشور به شمار آورد؛ افزایش بی رویه جمعیت، ساخت و سازهای شهری و گسترش آن تا حاشیه شهرها بدون برنامه ریزی مناسب و در نظر گرفتن استانداردهای ملی و جهانی، پیشگیری و مقابله با بحران و حوادث مترقبه و غیر مترقبه، احتمال بروز فاجعه را دوچندان كرده است.

در هر جامعه این خطرات همه روزه منجر به وقوع حوادثی كه از نظر بزرگی و شدت متفاوتند، می شود و حتی ظرفیت تبدیل به فاجعه را نیز دارند. هر كدام از جوامع به تناسب موقعیت و وضعیتی كه دارند، اقدامات و فعالیت هایی را به منظور كاهش خطرات و كسب آمادگی انجام می دهند تا عواقب ناشی از بروز اینگونه حوادث را به حداقل برسانند.

نقش بی رویه رشد و افزایش جمعیت

در سال های اخیر، جهان با افزایش بلایای طبیعی و افزایش خسارات اقتصادی ناشی از این بلایا مواجه بوده است.

افزایش تلفات جانی و مالی همزمان با افزایش جمعیت انسان های روی كره زمین رخ داده به طوری كه افزایش جمعیت باعث می شود تعداد بیشتری از مردم در مناطق با خطر بالای وقوع بلایا ساكن شوند. آنها در دامنه آتشفسان های فعال زندگی و كشاورزی می كنند، خانه ها و صنایع خود را در مناطق سیل خیز حاشیه رودخانه ها می سازند و به سواحلی كه در معرض وقوع طوفان های خطرناك است مهاجرت می كنند.

شهر نشینی و تلفات ناشی از زلزله

در طول 500 سال گذشته، زلزله های به وقوع پیوسته، جان حدود پنج میلیون نفر را در سطح جهان گرفته اند.

این یعنی وقوع زلزله ها به طور متوسط در هر قرن جان یك میلیون نفر یا 100 هزار نفر در هر دهه را گرفته اند. این عددهای متوسط كه به سادگی ارائه شده اند، اعداد گمراه كننده ای هستند، زیرا تاثیرات مرگ بارترین زلزله ها از جمله 250 هزار نفر كشته در زلزله «تانگ شان» (Tangshan) چین در سال 1976 را نادیده گرفته است.

مخرب ترین زلزله ها در 50 سال اخیر در چین، ایران، ایتالیا، ژاپن و تركیه به وقوع پیوسته اند و ممكن است مجددا رخ دهند.

زلزله هایی كه به طور میلیونی انسان ها را از بین می برند، پنج برابر بیشتر رخ می دهند و این به مفهوم یك زلزله بلای یك میلیون كشته در هر قرن است. بخش های زیادی از رشد جمعیت، در كشورهای كم توسعه یافته صورت می پذیرد و بسیاری از مردمانی كه در این كشورها زندگی می كنند، در شهرهای بزرگ و ساختمان هایی بوده كه از نظر سازه ای ضعیف هستند، به نظر می رسد زلزله هایی كه كشته های میلیونی خواهند داشت در اندونزی، هند، پاكستان، بنگلادش، نپال، تركیه و ایران رخ دهند.

منابع انرژی بلایای طبیعی

بلایای طبیعی زمانی به وقوع می پیوندند كه فعالیت های درونی زمین، انرژی را متمركز كرده و سپس رها می كنند.

این نوع انرژی جان بسیاری از افراد را می گیرد و باعث ویرانی و خسارات فراوان می شود. همان طور كه رشد جمعیت جهان رو به افزایش است، تعداد بیشتری از مردم در مكان های حادثه خیز كره زمین زندگی خواهند كرد. همه روزه اخبار زیادی در خصوص خسارات جانی و مالی وارده شده به جوامع بشری در رسانه های جمعی منتشر می شود كه در این خصوص باید بگوییم، تاریخ فجایع در اصل، تاریخ همجواری هاست.

در خصوص شناخت بلایای طبیعی كه منجر به مرگ و معلولیت تعداد بسیاری از مردم می شود، لازم است آن بخش منابع انرژی زمین كه سبب ایجاد فعل و انفعالات در لایه های زمین می شوند را شناسایی كنیم كه چهار منبع اصلی كه زمین را به یك سیاره فعال تبدیل كرده شامل تاثیر نیروهای ناشی از اجرام آسمانی بر زمین، جاذبه، گرمانی درونی زمین و خورشید است.

زمین سیاره ای پر انرژی

زمین سیاره ای فعال است كه نیروی خود را از منابع انرژی متعدد تامین می كند. سوانح طبیعی وقتی به وقوع می پیوندند كه انسان ها و محل سكونتشان در مسیر حركت و خروج انرژی های زمین قرار می گیرند. انرژی از اعماق زمین، خورشید، جاذبه و برخوردهای شهاب سنگ ها و اجرام آسمانی به وجود آمده و جریان پیدا می كند. در اعماق زمین مقادیر بسیاری انرژی حرارتی نهفته است كه منشاء آن رویدادهای اولیه ای است كه منجر به تولد این سیاره شده است.

همچنین گرمای داخلی زمین، انرژی مورد نیاز برای زلزله ها را فراهم می آورد و نه تنها خانه را ویران می كند، بلكه باعث آتش سوزی های گسترده نیز می شود.

انرژی خورشید نیروی لازم را برای طوفان ها، باران و سیل ناشی از آنها را تامین می كند. انرژی خارجی كه منشاء آن خورشید است، گردبادها را تغذیه می كند. نیروی ناشی از جاذبه زمین، باعث پایین كشیده شدن تپه ها(رانش) می شود و اجرام آسمانی و ستاره های دنباله دار ممكن است به زمین برخورد كنند و زندگی را در كل كره زمین خاتمه ببخشند.

زلزله چیست؟

واژه زمین لرزه، می تواند تا حدی خود را توصیف كند. زمین لرزه یعنی لرزش زمین، زمین می لرزد و ما لرزش آن را احساس می كنیم. زمین لرزه ها می توانند توسط فعالیت های آتشفشانی، برخورد اجرام آسمانی، رانش زمین در اعماق دریا، انفجار بمب های اتمی و غیره به وجود بیایند. اما از جمله معروف ترین دلایل وقوع زلزله ها می توان به حركات زمین در امتداد گسل ها اشاره كرد.

شدت زلزله، چیزی كه ما در هنگام وقوع زلزله احساس می كنیم

در طول دهها ثانیه ای كه زلزله ها به وقوع می پیوندند، احساس می كنیم كه بالا و پایین و چپ و راست پرتاپ می شویم. این یك تجربه درونی است و تعریف ما از اندازه زلزله به محل استقرار ما در هنگام وقوع زلزله و همچنین به شخصیت ما مرتبط است. اما قبل و هنگام زلزله، چه باید كرد؟

قبل از وقوع زلزله

تجربه نشان داده كه این زلزله ها نیستند كه ما را می كشند و به ما صدمه وارد می آورند، بلكه تخریب ساختمان ها و افتادن وسایل روی ما است كه به ما آسیب می رساند. قبل از وقوع زلزله باید چكار كنیم؟

در مرحله نخست ابتدا در هر یك از اتاق های خانه خود قدم بزنید، فرض كنید یك زلزله بزرگ به وقوع پیوسته است و پیش بینی كنید كه چه وسایلی احتمال افتادن خواهند داشت. برای مثال پنكه دیواری، لوستر، كابینت، چینی و آبگرمكن گازی حالا خطر را كاهش دهید. آنها را در جای خود محكم كنید، ارتفاع آنها را كم كنید یا اینكه اصلا" آنها را از اتاقتان خارج كنید.

در ادامه و در مرحله دوم بیرون از منزل قدم بزنید، تصور كنید كه زلزله ای بزرگ رخ داده و سعی كنید كه پیش بینی كنید كه چه وسایلی احتمالا" خواهند افتاد، از قبیل درختان، خطوط انتقال برق و دودكش آجری، حالا خطر را كاهش دهید و آنها را در جای خود محكم كنید یا آنها را با وسایل بهتر جایگزین كنید.

در مرحله سوم، دوباره داخل و خارج از خانه خود را به دقت مورد بازرسی قرار دهید این بار مكان های امنی را كه احساس می كنید مقاومت نسبی وجود دارد شناسایی كنید. از جمله این مكان ها میتوان به زیر میزهای سخت و زیر تخت اشاره كرد. این مكان را به خاطر داشته باشید و در هنگام وقوع زلزله در این مناطق پناه بگیرید.

هنگام وقوع زلزله

پس از آماده سازی منزلتان، طرحی را برای خود به منظور ارائه واكنش مناسب به هنگام وقوع زلزله تهیه كنید، به خاطر داشته باشید، لرزش های شدید ممكن است پنج تا 60 ثانیه به طول بیانجامند. بنابراین آرام باشید و از خود برای مدت یك دقیقه محافظت كنید. در بسیاری از موارد، اگر داخل ساختمان هستید باید همانجا بمانید و اگر در خارج از ساختمان هستید، به داخل نیایید.

این توصیه در زلزله 22 دسامبر سال 2003 كالیفرنیا مورد آزمایش قرار گرفت. هر دو مورد كشته شدگان، خانم هایی بودند كه در هنگام فرار از ساختمان هایی كه در قرن 19 ساخته شده بود، زیر نخاله های آنها گیر افتادند و جان سپردند، ولی افراد دیگری كه در داخل ساختمان های ماندند، آسیبی ندیدند.

ساخت و ساز در كشورهای كه در معرض وقوع زلزله هستند

یكی از مشكلات در طراحی سازه های مقاوم در برابر زلزله، جلوگیری از وقوع رزونانس (در كاربردهای صوتی، فركانس تشدیدی، فركانس معمولی ارتعاشی است كه از پارامترهای فیزیكی جسم ارتعاشی تعیین می شود) در این سازه ها است.

حال این سوال پیش می آید كه چگونه می توان این كار را به انجام رساند در پاسخ این سوال می توان اینگونه عنوان كرد: كه باید در «ارتفاع ساختمان ها» تغییر ایجاد كرد یا اینكه بخش اعظم «وزن طبقات» را به پایین ساختمان ها انتقال داد یا اینكه «شكل ساختمان ها» را تغییر داد یا اینكه در «نوع مصالح» تغییر داد یا اینكه در درجه «اتصال ساختمان به فونداسیون» آن تغییراتی ایجاد كرد.

برای مثال، اگر زمینی كه ساختمان روی آن واقع شده، سنگ سخت باشد كه لرزه های با فركانس بالا (دوره نوسان اندك) را به راحتی انتقال می دهد، باید ساختمان هایی بلندتر و انعظاف پذیرتر بسازیم. یا اگر زمین زیر ساختمان، از توده ضخیمی از خاك های رسوبی نرم با دوره لرزه ای زیاد(فركانس پایین) تشكیل شده باشد، باید سازه های سخت تر و كوتاه تری را بسازیم. در بین مصالح ساختمانی، چوب سبك و انعطاف پذیر است و دارای جرم كوچكی می باشد كه می تواند شتاب های بزرگ را تحمل كند. بین مقاومت فشاری بسیاری دارد ولی در شرایط كششی به راحتی می شكند. فولاد دارای خاصیت شكل پذیری است كه مقاومت كششی بسیار بلایی دارد. اما ستون های فولادی در صورتی كه تحت فشار قرار گیرند می شكنند.

حركت زمین در هنگام وقوع زلزله، افقی، عمودی و مورب است كه همگی در یك زمین اتفاق می افتند. اجزایی از ساختمان كه باید حركت زمین را تحمل كنند، ساده هستند. از جمله اجزای افقی ساختمان كه باید تغییر حركات زمین را تحمل كنند، می توان به سقف ها و كف ها اشاره كرد و از جمله اجزای عمودی ساختمان كه باید تغییر حركات زمین را تحمل كنند، دیوارها و قاب هستند.

نكته بسیار مهم در مقاومت ساختمان این است كه سقف ها و كف ها چگونه به دیوارها متصل شوند تا از جدا شدن آنها از یكدیگر در هنگام وقوع زلزله، كه برابر با تخریب ساختمان است، جلوگیری شود.

در كشورهای توسعه یافته برای این منظور از «دیوارهای برشی»، دیوارهایی كه به منظور گرفتن نیروهای افقی از سقف ها و كف ها و انتقال این نیروها به زمین، طراحی شده اند استفاده می شود و «قاب های مهار بندی» شده راه دیگر بالا بردن مقاومت ساختمان ها در برابر زلزله است كه مهاربندی ساختمان ها را مقاوم كرده و باعث می شود كه ساختمان در برابر حركات زمین در جهات مختلف مقاومت كند.

«بهسازی ساختمان ها» نیز یكی دیگر از این راهها است كه به منظور افزایش مقاوم سازی ساختمان ها در كنار «جداسازی لرزه ای» از آن استفاده می شود و هدف از جداسازی لرزه ای در ساختمان ها، این است كه كاری كنیم تا ساختمان ها در برابر زلزله، عكس العمل مشابه با چیزی را نشان دهند كه بدن ما در هنگام حركت ماشین یا اتوبوس از خود بروز می دهد.

یادگیری از گذشته، طراحی برای آینده

زلزله 6.6 ریشتر پنجم دی سال 1382 شهرستان بم در استان كرمان خطرات موجود در منطقه و كشور را به شكل روشن و واضح بیان كرد. این زلزله به روشنی مشخص ساخت كه زلزله های گذشته، تنها پیش زمینه ای از وقوع زلزله ها و بلایای آینده هستند و افرادی كه از گذشته درس نمی گیرند، محكومند كه در آینده نیز شاهد وارد شدن تلفات و خسارات مشابله قبلی باشند.

به راستی ما چقدر از زلزله های گذشته به ویژه زلزله بم درس گرفته ایم؟ زمین لرزه ای مخرب و فراموش نشدنی كه موجب كشته شدن بیش از 40 هزار نفر از هموطنانمان و بی خانمان شدن تعداد زیادی از شهروندان بمی شد.