با توجه به اهمیت بالای انرژی برای دو كشور ایران و روسیه، تقویت دیپلماسی انرژی دو كشور در سه زمینه مختلف، می‌تواند زمینه‌ساز رشد و امنیت اقتصادی و به طور كلی شكل‌گیری یك بازی برد-برد باشد.
به گزارش خبرنگار مهر، از آنجا كه انرژی یكی از مهمترین مؤلفه‌های قدرت و پیشرفت اقتصادی برای تمام كشورها انرژی است. از همین رو دیپلماسی انرژی را می‌توان یكی از مهمترین ابعاد دیپلماسی دانست كه البته همیشه پیچیده‌تر و فراتر از سایر معاملات تجاری و اقتصادی بوده است. در واقع به علت طولانی مدت بودن اكثر قراردادهای بین‌المللی انرژی، امضای آنها به معنی گره زدن امنیت انرژی دو كشور است و از همین عموماً این قراردادها در سطحی بالاتر از وزیر و سطوح اقتصادی پیگیری می‌شود.
از همین رو اهتمام به بحث انرژی در تعاملات سیاسی با كشور روسیه كه یكی از بزرگترین عرضه كنندگان انرژی در دنیا است اهمیت دو چندانی می‌یابد. در واقع اگر طبق برخی تعاریف، اقتصاد كشورهای مختلف را به سه دسته سرمایه‌محور، كارگرمحور و انرژی‌محور تقسیم‌بندی كنیم، روسیه در صدر كشورهای انرژی‌محور قرار می‌گیرد. همچنین با بررسی رفتار خارجی روسیه در قبال محیط‌های مختلف سیاست خارجی، می‌توان تشخیص داد كه دیپلماسی انرژی نقش بارزی در سیاست‌ها و رویكردهای روسیه دارد.
هرچند در سال‌های گذشته روسیه به دلایل مختفی وابستگی صادرات خود را به انرژی كمی كمتر كرده است. حدود 40 درصد رسانده، ولی در سال‌های گذشته دو سوم صادرات روسیه را گاز و نفت تشكیل می‌داد و یك چهارم تولید ناخالص ملی آن از بخش انرژی حاصل می‌شد.بر اساس آمار شركت بریتیش پترولیوم كه در ماه ژوئن 2017 منتشر شد، روسیه پیشتاز بازار انرژی از لحاظ صادرات بوده است.
با این حال باید توجه داشت رویكرد و جهت گیری سیاست انرژی روسیه در بازارهای مختلف متفاوت است. درحالیكه مسكو نسبت به شرق آسیا رویكرد نسبتاً منعطف‌تری دارد و به دنبال توسعه هرچه بیشتر شبكه‌های انتقال انرژی به كشورهای این منطقه است، ولی در قبال اروپا همچنان سیاست استفاده اهرمی از زیرساختهای خط لوله گاز استفاده می‌كند.
از طرفی با روی كار آمدن دولت بایدن تحریم‌های آمریكا علیه روسیه تشدید شده است. در روزهای گذشته دموكرات‌های مجلس سنای آمریكا برای اولین بار از طرحی برای اعمال تحریم‌های گسترده علیه مقامات ارشد دولتی و نظامی روسیه، از جمله «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهور این كشور رونمایی كردند. طرحی كه واكنش تند مقامات روسی را در پی داشت. یكی از دلایل اصلی این تحریم‌ها عملیاتی نشدن خط لوله انتقال گاز روسیه به آلمان موسوم به «نورد استریم 2» است.
با در نظر گرفتن تمام شرایط و با توجه به اینكه در روزهای گذشته و با نزدیك شدن سفر ریاست جمهوری به روسیه، موضوع تمدید قرارداد 20 ساله ایران و روسیه داغ شده است، تدوین یك برنامه جامع برای یك همكاری استراتژیك و بلند مدت در حوزه انرژی به شدت حائز اهمیت است.
در این سال‌ها مسكو به‌طور دائم قصد خود را برای توسعه همكاری‌های اقتصادی با تهران با وجود تحریم‌های واشنگتن اعلام كرده است.ولی در واقعیت گردش تجارت دوجانبه در سطح متوسط باقی مانده است. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال 2018 تنها 2 درصد بوده و این موضوع سبب شده است كه ایران در فهرست شركای تجاری خارجی روسیه در رتبه 50 قرار گیرد. این در حالی است كه ایران در سال 2017، چهل‌وهشتمین شریك تجاری روسیه بوده است.
در این زمینه عمده همكاری‌های ایران و روسیه را می‌توان به 3 دسته تقسیم كرد كه در ادامه بیان می‌شود:
1) تعامل در بازارهای صادراتی نفت و گاز
برخی تصور می‌كنند كه ایران و روسیه به دلیل رقابتی كه در بازارهای گازی داشته‌اند نمی‌توانند تعامل مناسبی با هم داشته باشند. این تصور از آنجایی شكل می‌گیرد كه بازار هدف ایران را اروپا در نظر می‌گیرد و به علت عدم استقبال روسیه از ورود ایران به این بازار، تعامل دو كشور را غیر ممكن می‌داند.
جواد سلیمان پور، كارشناس انرژی در اینباره گفت: با وجود اینكه میان ایران و روسیه از قدیم رقابتی وجود داشته است ولی با توجه به اینكه هر دو كشور عرضه كننده انرژی هستند و تجربه موفقی در افزایش همكاری‌ها دارند، می‌توانند همكاری‌های سازنده‌ای را شكل دهند؛ مثل همكاری كه روسیه با كشورهای عضو اوپك پلاس شكل داده است. البته رقابتی هم كه گفته می‌شود هم با توجه به فاصله دو كشور و حضور كم رنگ ایران در بازار ارمنستان و عدم حضور ایران در اروپا ممانعتی برای این همكاری‌ها ایجاد نمی‌كند.
وی افزود: همكاری ما با روسیه در حوزه گاز باید به نوعی تقسیم بازار باشد. عرضه كنندگان بازار گاز محدود هستند و مثل بازار نفت متنوع نیستند. در واقع می‌توان گفت تنها كشورهای آمریكا، استرالیا، قطر، روسیه، تركمنستان و ایران از صادركنندگان گاز هستند و باقی كشورها به جز تأمین گاز برای خودشان نتوانستند حضور جدی در بازارها داشته باشند. این باعث می‌شود اگر این كشورها همكاری كنند منافعشان بیشتر شود، مثل اوپك كه در بازار نفت یه دست برتری را داشت. هرچند از میان این كشورها استرالیا قطر به GECF نپیوستند و اگر این اتفاق بیافتد می‌توان شاهد اتفاقاتی مثل دوران طلایی اوپك را شاهد بود.
وی افزود: باید شناخت دقیقی از نقاط مورد توجه روسیه پیدا كنیم و پیشنهادهای راهبردی بدهیم. به طور مثال بازار گاز اروپا برای روسیه اهمیت قابل توجهی داره و حضور ماهم طبیعتاً منافعی خواهد داشت ولی این رقابت به نفع دو كشور نخواهد بود و بیشتر به نفع طرف غربی خواهد داشت.
این كارشناس انرژی تصریح كرد: می‌توانیم بگوییم كه نا به بازار گاز اروپا ورود نمی‌كنیم و از آن طرف روسیه هم مزایایی برای ما ایجاد كند، مثلاً با سرمایه گذاری و تعاملات سیاسی و تكنولوژی مسیر بازار هند و پاكستان را برای ما تسهیل كند. همچنین یك مشكلی كه ما برای صادرات گاز به عمان داریم احداث لوله در آب‌های عمیق است كه روسیه تجربه این كار را دارد و می‌تواند تكنولوژی این كار را در اختیار ما قرار دهد.
همچنین در بحث نفت هم كارشناسان معتقدند زمینه‌های خوبی برای همكاری وجود دارد.
در این راستا محمد علی خطیبی، نماینده پیشین ایران در اوپك اظهار كرد: روسیه از مدت‌ها پیش علی‌رغم اینكه خود صادر كننده است، نفت ایران را هم می‌خریده و از مشتریان آن بوده است. یعنی این امكان را دارد كه مقداری از نیازهای داخلی خودش را از نفت ما تأمین كند و نفت بیشتری از خودش را صادر كند.
وی افزود: همچنین روسیه امكان اینكه نفت ایران را بگیرد و معامله كند را داراست. در این موارد قبلاً بحث‌های خوبی شد ولی در مرحله اجرا مشكلاتی وجود دارد كه باید برطرف كرد.
2) استفاده از توان و تكنولوژی‌های فناورانه:
با توجه به سبقه طولانی طرف روس در بهره‌برداری و انتقال خطوط گاز و از طرفی تجربه این اقدامات در كشور ایران و همچنین پیشرفت صنعت برق ایران امكان همكاری‌های گسترده در این زمینه وجود دارد. كالاهای انرژی شامل انواع وسایل گرمایشی و برودتی، انواع توربین‌ها، انواع فرآورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی (متناسب با مزیتی كه هریك از این كشورها در تولید این محصولات دارند) و توسعه مبادلات سوآپی در زمینه‌های مذكور است.
همكاری‌های فناورانه و سرمایه‌گذاری در حوزه تولید، تزریق، انتقال، توزیع و تبدیل گاز طبیعی (LNG)، ساخت واحدهای مینی‌ال‌ان‌جی، توسعه نیروگاه‌های هسته‌ای، نیروگاه‌های ذغال سنگ سوز پاك، حفاری دریایی، حفاری افقی، احداث چاه‌های با قطر كم و چاه‌های سه‌رشته‌ای و استخراج نفت و گاز شیل از زمینه‌های مهم همكاری می‌تواند باشد.
علیرضا شیرمحمدی، كارشناس حوزه بین‌الملل انرژی در این باره به خبرنگار مهر گفت: شیرمحمدی در رابطه با همكاری‌های فناورانه در حوزه انرژی با كشور روسیه گفت: یكی از اشتباهات ما در حوزه انرژی این بود كه LNG را در كنار CNG توسعه ندادیم. روسیه در بحث توانمدی ساخت LNG می‌تواند به ما كمك كند. همچنین در بحث حفاری با توجه به اختلاف ارتفاع چاه‌های ما و روسیه، این كشور می‌تواند همكاری با روسیه در افزایش برداشت، مخصوصاً در بهره‌برداری های نوین و با توجه به افت فشار چاه‌ها ما همكاری كند.
این كارشناس انرژی افزود: با توجه به شناختی كه من از روسیه دارم، در برخی مباحث هم روسیه به كمك‌های ما نیاز دارد. روسیه یك برنامه جایگزینی واردات را شروع كرده و این فرصت خوبی برای صادركنندگان تجهیزات نفت و گاز كشور ما برای ورود به بازارهای صادراتی است. البته طبیعتاً این بحث را نباید با صادرات محصولات كشاورزی و سایر مقایسه كرد و مذاكرات آن پیچیده‌تر است
3) سرمایه‌گذاری:
با توجه به توان و علاقه شركت‌های سرمایه گذار روس برای سرمایه‌گذاری در بحث انرژی و از طرفی مشكل تأمین مالی در اكثر پروژه‌های توسعه‌ای نفت و گاز و نیروگاهی كشور، این ظرفیت كشور روسیه نباید نادیده گرفته شود. گفتنی است در سال‌های گذشته قرارداد اخذ تسهیلات دولتی از روسیه به میزان 5 میلیارد دلار بین طرفین بسته شد. بنابر این قرارداد، چندین پروژه نیروگاهی و جاده‌ای بسته شد كه سال گذشته نیز نیروگاه سیریك از این محل تأمین شد.
همچنین احداث نیروگاه اتمی بوشهر نیز یكی نمونه‌های موفق سرمایه‌گذاری روس‌ها در ایران بوده است كه البته فازهای توسعه‌ای 2و 3 این نیروگاه كه با شركت روسی اتم استروی اكسپورت منعقد شد چندین سال است با روند كندی در حال پیش رفتن است.
قطعاً در این بخش مهمترین نیاز كشور جبران افت فشار و كاهش تولید چاه‌های نفت و گاز با استفاده از سرمایه و تكنولوژی خارجی است. به همین منظور در دوران پس از برجام حرف و حدیث‌های زیادی برای سرمایه‌گذاری طرف روس در میادین نفتی مختلفی از جمله منصوری، منگوله، آبان و پایدار غرب شنیده شد كه به نتیجه‌ای نرسید.
خطیبی، نماینده اسبق ایران در اوپك، در این باره نیز گفت: شركت‌های روس توانایی مالی و اجرایی برای انجام پروژه‌های انرژی را دارند. یك مشكلی وجود دارد و آنكه این شركت‌ها كه در بورس‌های بین‌المللی وجود دارند از ترس تحریم‌ها ممكن است ریسك نكنند و به ایران نیایند. برای رفع این دغدغه دولت‌ها باید پای كار بیایند و از این سرمایه‌گذاران حمایت كنند و ضمانت بدهند.
