در تهران علاوه بر پدیده‌های مخرب فرونشست به دلیل برداشت‌های بی رویه آب‌های زیر زمینی در میان گسل‌های متعددی محصور شده‌اند و به گونه‌ای از شمال تا جنوب و از شرق به غرب كشیده شده‌اند كه به جرات می‌توان گفت استان تهران در زمینی مملو از گسل‌های
جزئیات 16 گسل فعال شناخته شده استان تهران
در تهران علاوه بر پدیده‌های مخرب فرونشست به دلیل برداشت‌های بی رویه آب‌های زیر زمینی در میان گسل‌های متعددی محصور شده‌اند و به گونه‌ای از شمال تا جنوب و از شرق به غرب كشیده شده‌اند كه به جرات می‌توان گفت استان تهران در زمینی مملو از گسل‌های فعال توسعه یافته است.
تهران شهری است كه پیرامون آن گسل‌های شناخته شده زیادی كشیده شده است. از سال 1175 شمسی كه آغامحمدخان قاجار این منطقه را پایتخت اعلام كرد تنها حوالی ری بود، ولی امروزه این شهر تا كوه‌های توچال پیش رفته است. این شهر به واسطه گسل‌هایی كه دارد، زلزله‌های مهمی را تجربه كرده و زلزله 310 میلادی اولین زلزله تاریخی ایران است كه از سوی یونانی‌ها ثبت شده و دارای مستندات تاریخی است.
مطالعات محققان حوزه زلزله‌شناسی نشان می‌دهد در 30 هزار سال گذشته پهنه گسل شمال تهران، 9 زلزله با بزرگای بالای 7 داشته است و هر 3000 تا 3500 سال یك بار گسل شمال تهران گسیخته می‌شود و به باور محققان طبیعت به گونه‌ای است كه هر چه در گذشته رخ داده باشد، در این دوره نیز رخ خواهد داد.
تصور اینكه خطر زلزله در تهران تنها منحصر به گسل شمال تهران است، یك باور نادرست است؛ چرا كه گسل مشاء از 35 كیلومتری تهران عبور می‌كند، علاوه بر آن گسل‌های جنوب تهران شامل گسل "پیشوا"، "ایوانكی" و "ری" و همچنین گسل ماهدشت در كرج نیز تهران را تحت تأثیر قرار می‌دهند. بر این اساس با تلاش محققان مركز تحقیقات راه، مسكن و شهرسازی و تصویب حریم گسل‌ها، ساخت و ساز در حریم این گسل‌ها ممنوع اعلام شده است.
دكتر علی بیت‌اللهی، مدیر بخش زلزله مركز تحقیقات از مطالعات انجام شده در زمینه میزان بافت فرسوده موجود در حریم گسل‌های شهر تهران خبر می‌دهد و یادآور می‌شود: به منظور انجام مشاهدات میدانی در حریم گسل‌های شهر تهران، 245 سایت مهم و حساس در 18 دسته‌بندی شناسایی شد و بر اساس آن مشخص شد كه حدود 320 هزار متر مربع بافت فرسوده در محدوده حریم گسل‌های شهر تهران قرار دارند.
از جمله گسل‌های مهم تهران می‌توان به موارد ذیل اشاره كرد:
گسل شمال تهران
گسل شمال تهران بزرگ‌ترین گسل شهر است كه در جنوب دامنه رشته‌كوه البرز و در شمال شهر تهران قرار دارد. این گسل از لشكرك و سوهانك آغاز شده تا فرحزاد و حصارك و از آنجا به سمت غرب امتداد یافته است. این گسل در مسیر خود، نیاوران، تجریش، زعفرانیه، الهیه و فرمانیه و سعادت آباد را دربر می‌گیرد.
گسل لویزان
این گسل در مناطق 1، 3 و 4 شهر تهران گسترش و در سمت غربی، حد فاصل منطقه یك و منطقه 3 امتداد یافته است.
در حریم گسل لویزان مراكز مهمی قرار دارد كه به این شرح است:
19 سایت دارای برج و یا در دست احداث برای برج‌سازی، پست برق فشار قوی 230/63/20 كیلو ولتی قیطریه، برق فشار قوی خط انتقال، 3 بیمارستان و مركز درمانی، 10 پل مهم مواصلاتی بزرگراهی، ساختمان پژوهشگاه بین‌المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، دانشكده آموزش علوم پزشكی، سازمان مدیریت بحران كشور (ساختمان مركزی)، مدیریت شعب شمال تهران بانك صادرات ایران، 12 باب مدرسه و مركز آموزشی و پرورشی، نمایشگاه بین‌المللی تهران، مراكز خرید بزرگ و مراكز تجاری، مركز جامع توانبخشی سالمندان پرهام، 9 باب مسجد و شركت نفت فلات قاره ایران.
گسل داوودیه
از دیگر گسل‌های مهم كلانشهر تهران، گسل داوودیه و راستای غربی – شرقی و به طول 6.4 كیلومتر است و از آنجایی كه "سگمنت"(ناحیه) اصلی این گسل در محله داوودیه قرار گرفته است، از این رو نام "داوودیه" بر روی آن گذاشته شد.
گسل داوودیه از غرب از محدوده غربی "میدان صنعت" شهرك غرب(حوالی مركز خرید مهستان) شروع شده و در امتداد بلوار خوردین در شهرك غرب ادامه داشته و با میل به شرق بزرگراه چمران را قطع می‌كند. در ادامه قطعه دیگر آن از شمال خیابان "ملاصدرا" به سمت شرق گسترده شده است. سگمنت طویل این گسله فرعی، از سمت شمالی خیابان "ملاصدرا" در تقاطع خیابان شیراز شروع شده و پس از گذر از بزرگراه "كردستان"، "شمال میدان ونك" و "بزرگراه مدرس" به "بلوار میرداماد" (محله داوودیه) می‌رسد.
این گسل در ادامه با اندكی میل به جنوب از مجاورت ساختمان بانك مركزی و محدوده "باغ كتاب"، "فرهنگستان علوم" و جنوب غربی "میدان مادر" گذر می‌كند. افتادگی داوودیه در همین مناطق نیز به وضوح هویدا است.
گسل نیاوران
گسل نیاوران نیز گسلی است اصلی با طول حدود 14 كیلومتر(با تمامی قطعاتش) كه به صورت گسسته(به دلیل شناسایی قطعات آن به صورت مجزا) از غرب در حوالی "سعادت آباد" به شرق "شمال اقدسیه" در شمال تهران گسترده شده است.
در بخش خاوری این گسل جابجایی چپ بر روی نگاره‌های هوایی دیده می‌شود. در ترانشه شمالی جنوبی در ازای 70 متر در خیابان آجودانیه نیاوران "انتهای خاوری خیابان درختك" راندگی نیاوران و زون خرد شده آن بخوبی دیده می‌شود. در گستره‌ای به پهنای 70 متر یك زون به شدت ورقه شده فشاری با جهت راندگی شمال به جنوب گسترش دارد. سعادت‌آباد، شمیران و دزاشیب توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین و تجریش رانده شده است.
گسل جنوب ری
در جنوب تهران گسل جنوب ری به طول تقریبی 28 كیلومتر قرار گرفته است(این گسل در انتهای غربی و شرقی خود دارای قطعات گسسته است و در مورد طول آن در مراجع مختلف اتفاق نظر وجود ندارد). فاصله گسل جنوب ری از گسل شمال ری حدود 3 تا 5 كیلومتر است و به نظر می‌رسد ریشه این دو گسل یكی باشد و آنها نشانه‌های سطحی یك گسل باشند. گسل جنوب ری به شكل دیواره كوتاه فرسایش یافته‌ای در جنوب تپه غار روستای قلعه نو رخنمون دارد و شیب آن سمت شمال شهر و حدود 75 درجه حدس زده می‌شود.
گسل جنوب ری(قطعه غربی آن) از غرب "اسلامشهر" شروع می‌شود و امتداد آن در راستای غرب به شرق وارد "مهران آباد" در جنوب تهران شده و با تلاقی "اتوبان تهران-قم" و بزرگراه بهشت زهرا و در محل تلاقی "بزرگراه آوینی" و "بلوار امام خمینی" وارد منطقه 20 تهران(جنوبی‌ترین منطقه شهر تهران) می‌شود. مسیر این گسل از شمال مقبره شاه عبدالعظیم و به موازات خیابان 24 متری شهر ری بوده كه پس از تقاطع با جاده تهران-ورامین از منطقه 20 شهر تهران خارج می‌شود. در ادامه این گسل در امتداد جاده امین آباد در پای ارتفاعات بی بی شهربانو به انتهای قطعه شرقی خود می‌رسد.
گسل شمال ری
این گسل متشكل از چند بخش منفصل در راستای غربی – شرقی است كه طول جمع آنها بیش از 15 كیلومتر است و از سمت غربی بعد از محل تقاطع "بزرگراه سعیدی" با "آزادگان" شروع می‌شود و در جنوب مناطق 19 و 16 قرار گرفته است. در ادامه به سمت شرق، پس از گذر از محل تقاطع آزادگان با بزرگراه بهشت زهرا(س) و عبور از بازار آهن فروشان تهران و در شرق این منطقه وارد منطقه 20 شهر تهران می‌شود.
گسل شمال ری در منطقه 20 تهران، پس از تلاقی با بلوار امام خمینی، خیابان فداییان اسلام در سمت شمال بلوار بسیج در سمت شرقی با نزدیك شدن به تپه‌های بی‌بی شهربانو با خمشی به سوی شمال تا محدوده پارك آبی آزادگان ادامه پیدا می‌كند. این گسل جزو گسل‌های اصلی محسوب می‌شود و از همین رو، برای این گسل حریم تعیین شده است.
گسل انقلاب(مجموعه ورزشی انقلاب)
گسل انقلاب به واسطه قرارگیری بخش عمده‌ای از آن در مجموعه ورزشی انقلاب واقع در منطقه 3 تهران به این نام نامیده شده است. این گسل در راستای جنوب‌غرب-شمال‌شرق گستردگی دارد و دارای طولی در حدود 1.5 كیلومتر است و لذا در گروه گسل‌های فرعی شهر تهران قرار می‌گیرد.
مرز ناهمواری‌های بین منطقه 3 و 2 تهران در مسیر عبوری بزرگراه چمران و سمت شرقی آن، نقطه شروع این گسل كوچك در منطقه 3 است. گسل انقلاب از شرق "باغ ونك" در نقطه جنوب غربی خود شروع و پس از عبور از مجاورت محل تلاقی "بزرگراه نیایش" و خیابان "سئول" وارد محوطه مجموعه ورزشی انقلاب می‌شود. امتداد این گسل تا شمال محدوده مجموعه انقلاب ادامه یافته و در آنجا به نقطه انتهایی شمال شرقی خود می‌رسد.
گسل تنباكویی
این گسل متشكل از 3 سگمنت در كنار هم در انتهایی‌ترین سوی جنوب شرقی تهران و منطقه 15 قرار دارد. مجموع طول سگمنت‌های آن كمتر از 2 كیلومتر و لذا جزو گسل‌های فرعی تهران رده‌بندی می‌شود.
ین ارتفاعات مسگرآباد در سمت شرقی و ارتفاعات "بی‌بی شهربانو" در غرب بزرگراه امام رضا(ع)، بریدگی حاصل كه از آن به نام "گردنه تنباكویی" نیز یاد می‌شود، احتمالاً اثر و امتداد بریدگی گسلی است. موقعیت گسل تنباكویی در محله رضویه(جنوب مشیریه) منطقه 15 تهران بزرگ قرار دارد. گسل تنباكویی با امتداد شمال غرب جنوب شرق از موقعیت محدوده كارون به سمت بزرگراه امام رضا ادامه داشته و در مجاورت با خیابان "نخلی" محله رضویه است.
این گسل، جزو گسل‌های كوچك و فرعی و با توان لرزه‌زایی پایین است؛ ولی رفتار نامتقارن پی در پی دو سوی گسل‌های كوچك دارای اهمیت است". نمونه بارز چنین رفتاری در مورد گسل "ونك پارك" آشكارا قابل اثبات است. در بررسی‌های میدانی خرد گسل‌های شهری تهران، سكانس‌های آبرفتی جوان، گاه تا دو متر در طرفین گسل جابجایی نشان می‌دهد كه در این حالت‌ها لایه آبرفتی دانه متوسط و حتی درشت دانه در مقابل لایه رسی ریز دانه قرار گرفته است.
گسل ونك پارك
این گسل با زاویه اندكی راستای شمال غرب - جنوب شرق داشته و از دو قطعه تشكیل شده و طول دو قطعه با هم 4.5 كیلومتر است. انتهای جنوبی گسل از حوالی خیابان مطهری، تقاطع "میرزای شیرازی" شروع و پس از گذر از پارك ساعی در شرق میدان اسدآبادی، بخش جنوبی آن تمام می‌شود و با جابه‌جایی تقریبی 250 متری به غرب، (بخش) شمالی آن از حوالی میدان "اسدآبادی" شروع می‌شود و بعد از گذر از تقاطع حكیم - كردستان و شرق برج سه پر (حدود 54 طبقه) و درست از زیر سایت برج در دست احداث مخابرات و تلاقی با بزرگراه همت تا اندكی بالاتر از خیابان "ملاصدرا" ادامه دارد.
گسل تلویزیون
این گسل جمعاً با تمامی قطعاتش 3.3 كیلومتر طول دارد كه از "مصلا" شروع می‌شود و تا حوالی برج‌های پارك "پرنس" حوالی خیابان "شیراز شمالی" ادامه دارد. این گسل از آنجا كه از محدوده ایستگاه تلویزیون شبكه 2 در غرب خیابان وزرا و انتهای خیابان الوند می‌گذرد، به این اسم نامیده شده است.
گسل جنت‌آباد شمالی
این گسل متشكل از دو سگمنت(ناحیه) به موازات هم در منطقه پنج تهران و در سمت شمالی آن جانمایی شده است كه به دلیل قرارگیری و شناسایی این گسل در محله جنت‌آباد شمالی، به این نام نامگذاری شده‌اند. طول قطعه طویل‌تر شمالی این گسل 1.25 كیلومتر و طول قطعه دیگر آن حدود 850 متر است و بنابراین جزو گسل‌های فرعی رده‌بندی می‌شوند. این گسل در بخش جنوبی گسل شمال تهران و احتمالاً ناشی از شكل‌گیری راندگی شمال تهران است.
سگمنت شمالی گسل جنت آباد شمالی، از شرق میدان "استاد شهریار" و از حوالی "بلوار انصارالمهدی" شروع می‌شود و پس از گذر از بلوار "سیمون بولیوار" به ساختمان "دانشگاه آزاد اسلامی" واقع در محله "حصارك" می‌رسد. قطعه كوتاه‌تر و جنوبی این گسل به شمال شرق میدان "دانشگاه"(دانشگاه آزاد- واحد علوم و تحقیقات) در انتهای بزرگراه "شهید ستاری" منتهی می‌شود.
گسل "باغ فیض"
از دیگر گسل‌های كلانشهر تهران گسل "باغ فیض" است. این گسل دارای سگمنت‌های مختلف و به عبارتی از قطعات خرد در امتداد شمال غرب – جنوب شرق تشكیل یافته كه چون دارای طول بین 2 تا 10 كیلومتر است، جزو گسل‌های متوسط رده‌بندی می‌شود.
گسل نارمك
گسل نارمك در منطقه 4(شرقی‌ترین منطقه از مناطق 22 گانه شهر تهران) قرار گرفته و در رده گسل‌های متوسط قرار می‌گیرد. راستای این گسل شرقی – غربی و در پای تپه‌های "شیان" واقع در شمال غربی محله نارمك قرار دارد. حدود مكانی این گسل از محل تقاطع بزرگراه‌های همت و امام علی (ع) در سوی غربی شروع می‌شود و تا خیابان "هنگام" در شرق و شمال‌غربی محله نارمك ادامه دارد. گسل نارمك در امتداد بزرگراه "همت" و "شهید زین‌الدین" است و از شمال محله "شمیران‌نو" عبور می‌كند.
گسل مشا
گسل مشا، گسلی است طویل، اساسی و لرزه‌زا كه در طول رشته كوه البرز و از شمال آن روی دامنه‌های جنوبی رانده شده است، گسل مشا در بالادست سد "لتیان" با گسل "شمال تهران" تلاقی دارد و به همین دلیل لغزش و فعالیت هر یك از دو گسل مشا و یا شمال تهران، به حركت گسل دیگر ختم می‌شود.
گسل پردیسان
گسل‌های شناخته‌شده تهران عمدتاً در شمال و جنوب شهر تهران است؛ اما مطالعات جدید نشان می‌دهد گسل شمال تهران توان ایجاد زمین لرزه‌هایی كه در تاریخ تهران درج شده است را ندارد و گسل‌های جنوب تهران نیز این قابلیت را ندارند. سوالی كه در این زمینه مطرح می‌شود، این است كه منشأ این زمین لرزه‌ها كجا است. برای یافتن پاسخ مناسب محققان پژوهشكده علوم زمین سازمان زمین‌شناسی مطالعات گسترده‌ای در بخش مركزی شهر تهران انجام دادند و توانستند گسل "پردیسان" را شناسایی كنند.
محل این گسل در بین "بزرگراه آیت‌الله حكیم" و "شهید همت" است، ضمن آنكه اعلام شد این گسل در حال حاضر فعال‌ترین گسلی است كه در تهران وجود دارد و توان لرزه‌زایی آن به مراتب بیشتر از گسل‌های شمال و جنوب تهران است. توان لرزه‌زایی این گسل بین 6.2 تا 6.3 است.
انتهای پیام
