دریای خزر به عنوان بزرگترین دریاچه جهان در حالی به سمت نابودی می‌رود كه اقدام مؤثری برای احیا، حفاظت و صیانت از این پهنه بزرگ و ارزشمند آبی صورت نگرفته است.
بهرام قربانپور: «خزر» كه از آن به «كاسپین»، «كاسپی» و یا دریای مازندران یاد می‌شود، بدون شك یكی از شاهرگ‌های حیاتی منطقه اوراسیا و بخش اعظمی از قاره كهن است.
5 كشور ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و تركمنستان به طور مستقیم و غیر مستقیم از این شاهرگ حیاتی منتفع می‌شوند به گونه‌ای كه بخشی از اقتصاد و معیشت این كشورها دل در گرو خیز و خروش‌های «خزر» است.
آبرفت «خزر» و پس روی این دریاچه زیبا و با ارزش، خبر تازه ای نیست و مدام و مكرر از سوی مسئولان كشورها بویژه ایران روی خروجی رسانه‌ها قرار می‌گیرد.
روایتی تلخ از مویه‌های بزرگترین دریاچه دنیا/ خزر همچنان آب می‌رود
«ولگا» دیگر سخاوتمند نیست
به عنوان مثال «علی سلاجقه» رئیس سازمان محیط زیست و معاون رئیس جمهور در سخنانی كوتاه به صورت تلویحی زنگ هشدار آبرفت «خزر» را به صدا در آورد و گفت: ورودی‌های دریای خزر مخصوصاً ورودی رود ولگا از سوی كشورهای همسایه بسته شده است. از طرفی میزان بارش در كل حوزه آبخیز دریای خزر كاهش یافته و همین موضوع منجر به كاهش چشم گیر تراز آب خزر می‌شود.
عالی‌ترین مقام حفاظت محیط زیست كشور از عدم پرداخت حق آبه روسیه به خزر انتقاد كرد و افزود: ورودی دریای خزر كاهش یافته و تراز آب دریا در حال پایین رفتن است و در برخی آمار و اطلاعات اعلام شده كه قریب یك متر در 4-5 سال اخیر دریا عقب نشینی داشته است.
آنطور كه سلاجقه گفته در سال به طور میانگین دریای خزر 20 سانتی متر عقب می‌نشیند.
راه علاج خروج پستو نشینی و آبرفت خزر از منظر رئیس سازمان محیط‌زیست كشور، پرداخت حق آبه های رودخانه‌های بزرگ نظیر «ولگا» و همچنین اجرای مو به موی مصوبات كنوانسیون حفاظت از دریای خزر - تهران بوده است.
سلاجقه امیدوار است كه در قالب كنوانسیون تهران هم حق آبه و هم آلایندگی دریای خزر حل شود، اما این خوش بینی در حالی است كه حتی یك دبیرخانه از این كنوانسیون عریض و طویل در كشور ایجاد نشده تا مسائل و مصوبات را پیگیری كند.
اما دلایل ابعاد و زوایای آبرفت «خزر» به همین جا ختم نمی‌شود، اگر قطع سخاوتمندی «ولگا» به خزر را یك طرف ترازوی دلیل پس روی این دریاچه قرار دهیم، ورود پساب‌های خانگی و صنعتی، تغییرات اقلیمی و هجوم گونه‌های زیستی نظیر «شانه دار» سوی دیگر فراوانی علت‌ها قرار می‌گیرد و این ناهمگونی‌های طبیعی و انسانی از یك طرف و سو مدیریت و رفتارهای غیرمسئولانه ملی و منطقه‌ای از سوی دیگر سبب شده تا «خزر» به سمت نابودی پیش رود و اگر اقدام مؤثری صورت نگیرد در آینده نه چندان دور باید به جای دریای خزر، به صحرای خزر برویم.
مویه های بزرگترین دریاچه دنیا
«احسان هادی پور» رئیس اداره حفاظت زیست بوم دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی محیط زیست گیلان در گفتگو با خبرنگار مهر، اظهار كرد: خزر بزرگترین دریاچه دنیا است و تغییرات در آن تأثیرات بزرگی را در دنیا می‌گذارد.
وی با اشاره به شرایط زیستی دریای خزر و وجود گونه‌های مختلف جانوری در این پهنه آبی افزود: خزر از گذشته تاكنون محل زیست، رشد و نموی جانواران بی شماری بوده است.
رئیس اداره حفاظت زیست بوم دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی محیط زیست گیلان به تشریح آسیب‌ها و اثرات مخرب و زیانبار پسروی آب خزر پرداخت و بیان كرد: آبرفت خزر تبعات زیست محیطی، چالش‌ها و آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را به دنبال دارد.
هادی پور با بیان اینكه پسروی آب خزر تجارت از طریق دریا را مختل می‌كند، گفت: آبرفت خزر سبب می‌شود تا دیگر خبری از تردد كشتی‌های بزرگ مقیاس در بنادر نباشد و در نتیجه منجر به انفعال بنادر و تجارت دریایی می‌شود.
وی، استمرار پسروی آب دریای خزر و ظهور اراضی خشك و عریان در سواحل را برای زیست بوم استان‌های شمالی بویژه گیلان تهدیدآمیز خواند و افزود: پدیده ریزگردها، بیابان زایی و فرسایش بادی از پسِ آبرفت خزر در گیلان و سایر استان‌های حاشیه خزر ایجاد می‌شود كه خطرات زیست محیطی جبران ناپذیری دارد.
اقلیم گیلان زیر چكمه ریزگردها
این كارشناس محیط زیست با بیان اینكه استان‌های شمالی باید خود راه آماده پدیده ریزگردها كنند، گفت: شرایط اقلیمی گیلان و شمال به گونه‌ای است كه زیست بوم آن نمی‌تواند در مقابل پدیده ریزگردها و فرسایش بادی دوام بیاورد و خیلی زود دستخوش تغییر می‌شود.
هادی پور با اشاره به اینكه شرایط اقلیمی سبز و با طراوت گیلان با اقلیم خشك و بیابان شكل تفاوت دارد، اضافه كرد: اقلیم و زیست بوم خشك برخی استان‌ها با شرایط پدیده ریزگردها وفق یافته و عجین شده و با شرایط ریزگردها و چالش‌های بیابانی عادت دارد اما اقلیم نم دار و زیست بوم با طراوت گیلان خیلی زود در مقابل ریزگردها زانو می‌زد و لذا می‌طلبد برای این پدیده خطرآفرین چاره‌ای اندیشیده شود.
وی با بیان اینكه آبرفت خزر صرفاً موضوع گیاهی و جانوری نیست، افزود: پسروی آب دریایی خزر نه تنها چالش زیست بوم گیاهی و جانوری است بلكه تبعات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جبران ناپذیری برای ساكنین حاشیه خزر به دنبال دارد.
این كارشناس محیط زیست با اشاره به ارتباط آبی تالاب‌های گیلان با دریای خزر بیان كرد: یكی از مهم‌ترین چالش‌ها و تلفات پسروی دریای خزر، كوچك شدن و یا خشك شدن تالاب‌های گیلان بویژه تالاب بین المللی انزلی است.
هادی پور با بیان اینكه آبرفت تالاب انزلی ارتباط مستقیمی با پسروی آب خزر دارد، گفت: بخشی از دلایل كوچك مقیاس شدن تالاب انزلی بخاطر آبرفت دریای خزر بوده و بخشی دیگر هم به دلیل عدم رعایت حق آبه های تالاب و سو مدیریت آب در حوزه آبریز و همچنین بخاطر آلودگی‌ها بوده است.
وی با بیان اینكه رودخانه ولگا بیش از 80 درصد آب خزر را تأمین می‌كند، افزود: عدم پرداخت حق آبه خزر، تغییرات اقلیمی، كم شدن بارش‌ها و ورود گونه مهاجم نظیر «شانه دار» جزو تهدیدات جدی خزر به شمار می‌رود.
روایتی تلخ از مویه‌های بزرگترین دریاچه دنیا/ خزر همچنان آب می‌رود
«شانه دار» قاتل فُك خزری و ماهیان خاویاری
رئیس اداره حفاظت زیست بوم دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی محیط زیست گیلان با بیان اینكه عروس دریایی «شانه دار» تهدید جدی زیست بوم خزر است، گفت: «شانه دار» با خوردن ریزماهی های خزر، حیات ماهیان خاویاری و فُك خزری را به شدت تهدید كرده است تا جایی كه فُك خزری در مرز انقراض قرار دارد.
هادی پور با بیان اینكه آلودگی‌ها و پساب‌های خانگی و صنعتی مستقیم وارد خزر می‌شود، اضافه كرد: بخش عظیمی از آلودگی‌ها و پساب‌های خانگی و صنعتی 5 كشور حاشیه دریای خزر وارد این پهنه آبی می‌شود.
وی با بیان اینكه فاضلاب‌های خانگی و صنعتی منجر به شكوفایی جلبكی در بستر دریا می‌شود، افزود: عدم عملكرد درست تصفیه خانه‌های فاضلاب خانگی و بعضاً صنعتی در گیلان سبب شده تا فاضلاب‌ها با انبوهی از آلایندگی وارد پهنه آبی خزر شود.
این كارشناس مسائل زیست محیطی با بیان اینكه خزر با انبوهی از تهدیدات خطرآفرین مواجه است، گفت: صید غیرمجاز، گرم شدن هوا، تغییرات اقلیمی، ساخت و سازهای غیر مجاز و همچنین آلایندگی‌های سوختی از طریق تردد كشتی‌ها بخش دیگری از تهدیدات زیستی خزر به شمار می‌رود.
رئیس اداره حفاظت زیست بوم دریایی و پایش آلودگی‌های دریایی محیط زیست گیلان با بیان اینكه پس روی و پیش روی خزر مسبوق به سابقه است، گفت: در یك قرن گذشته آب دریای خزر جزر و مدهای فراوانی را به خود دیده اما برای پذیرش روزها و شرایط بحرانی باید آماده باشیم.
هادی پور با اشاره به تشكیل كنوانسیون حفاظت از منابع آبی دریای خزر (تهران) بیان كرد: این كنوانسیون با حضور كشورهای ایران، روسیه، آذربایجان، قزاقستان و تركمنستان در تهران تشكیل شد اما فقط در حد وضع چند قانون و مصوبه خلاصه شد و حتی دفتری برای پیگیری این مصوبات تشكیل نشد.
وی با بیان اینكه نجات خزر فقط از طریق كنش‌ها و اقدامات ایران تحقق نمی‌پذیرد، افزود: باید تحركات بین كشوری و منطقه‌ای برای نجات دریای خزر صورت گیرد و یك كشور به تنهایی نمی‌تواند بار احیا و حفاظت از این پهنه آبی را به دوش بكشد.
روایتی تلخ از مویه‌های بزرگترین دریاچه دنیا/ خزر همچنان آب می‌رود
حفاظت و صیانت از خزر خطر قرمز ایران است
این كارشناس محیط زیست با اشاره به گذشت دو دهه تشكیل كنوانسیون تهران برای حفاظت از محیط زیست دریایی دریای خزر بیان كرد: این كنوانسیون در سال 82 بین 5 كشور حاشیه خزر به تصویب رسیده اما تاكنون اقدامات مؤثر منطقه‌ای و برون مرزی مشتركی برای حفاظت از زیست بوم دریایی خزر صورت نگرفته است.
هادی پور با اشاره به قوانین سختگیرانه ایران برای حفاظت از زیست بوم دریایی خزر اضافه كرد: ایران در حوزه استحفاظی خود قوانین سختگیرانه ای برای حفاظت و صیانت از زیست بوم و اكوسیستم دریای خزر اعمال كرده است اما معتقدم نجات خزر با اقدامات مشترك منطقه این و برون مرزی اتفاق می‌افتد.
وی با اشاره به تعامل و ارتباط گسترده بین سازمانی محیط زیست و بنادر و دریانوردی كشور در راستای صیانت از پهنه آبی خزر، افزود: حفاظت و صیانت از خزر خطر قرمز ایران است.
این كارشناس محیط زیست با انتقاد از عدم فعال سازی تصفیه خانه‌های فاضلاب خانگی در گیلان و استان‌های شمالی، بیان كرد: ورود فاضلاب‌های خانگی به دریا تهدید جدی خزر است.
هادی پور با بیان اینكه اعلام جرم و برخورد قهری با مسببان آلودگی پسابی و فاضلابی خزر راهكار مناسبی نیست، گفت: راهكار اساسی عدم ورود فاضلاب‌های خانگی به دریای خزر، حذف این پساب‌ها از طریق احداث تصفیه خانه‌های مختلف است.
كنوانسیون تهران در بن بست اجرا
آنطور كه به نظر می‌رسد با توجه به اهمیت ویژه دریای خزر و ارتباط مستقیم زیست بوم، معیشت، اقتصاد و اقلیم 5 كشور منطقه به خزر این پهنه ارزشمند آبی آسیا، هنوز اراده قوی و مصممی بین دولت‌های منطقه (5 كشور حاشیه خزر) برای احیا، حفاظت و صیانت از دریای خزر ایجاد نشده است و این كشورها فقط به یك معاهده صوری و نمایشی معروف به نام كنوانسیون تهران بسنده كرده‌اند، كنوانسیون عریض و طویلی كه حتی در مجلس شورای اسلامی ایران تصویب شده و 9 بخش و 37 ماده محكم و بیش از 100 تبصره دارد اما این موارد فقط روی كاغذ آمده است و دریغ از یك قدم برای اجرا.
تاكنون دو دهه از عمر تصویب و انعقاد معاهده و قرارداد كنوانسیون حفاظت از منابع آبی و زیست محیطی دریای خزر-تهران می‌گذرد اما هیچ قدم مشترك و مثبتی از 5 كشور عضو صورت نگرفته است و دریای خزر در غفلت این دولت‌ها، به پسروی خود ادامه می‌دهد و با توجه به این عملكردهای سلیقه‌ای دولت‌ها و هجوم همه جانبه تهدیدات و چالش‌ها به خزر، اگر روزی دریای خزر به «صحرای خزر» تبدیل شود نباید تعجب كرد.
